Sau cánh cửa khép hờ, một cụ bà gầy gò đập chân như bổ củi xuống đệm, lầm bầm chửi đổng. Ở ba chiếc giường bên cạnh, những cụ khác nằm bất động, đôi mắt mở trừng, im lặng chịu đựng.
Lên thêm một tầng, khung cảnh trái ngược. Sau tiếng gọi của điều dưỡng, hành lang rộn lên tiếng bước chân của các cụ đi dùng bữa xế. Tiếng cười nói khuấy động căn phòng, rộn rã như lớp mầm non.
Tầng trên cùng là khu VIP, nơi chỉ có một đến ba người ở chung phòng. Trong mỗi phòng đều có TV, tủ lạnh, nhà vệ sinh riêng, cửa sổ mở ra đón nắng và tầm nhìn đẹp. Hầu hết những người sống ở đây còn minh mẫn và cuộc sống của họ như đi nghỉ dưỡng.
“Mỗi cầu thang trong viện dưỡng lão như dẫn vào một lát cắt khác nhau của tuổi già. Viện dưỡng lão là một xã hội thu nhỏ với nhiều “góc khuất” và không phải người cao tuổi nào vào cũng dễ dàng thích nghi”, chị Trần Thị Thúy Nga, chuyên gia ngành Công tác xã hội, phó giám đốc một hệ thống dưỡng lão ở miền Bắc nói.
Sống trong viện dưỡng lão ở Hoàng Mai một năm nay, bà Thúy Hà, 88 tuổi, cho biết thích chế độ ăn uống, nếp sinh hoạt hợp với tuổi già. Có nhiều bạn già và các điều dưỡng trẻ trò chuyện, khác hoàn toàn với cuộc sống cùng người giúp việc trước đây, cả ngày không được nói chuyện một câu. “Nhưng sống tập thể có những chuyện rất khó chịu”, bà nói.
Phòng bà Hà có bốn người, trong đó một cụ đang có những biểu hiện mắc Alzheimer. Cụ này rất ghét ai chạm vào người, mỗi lần điều dưỡng tắm rửa bị phản ứng dữ dội. Phiền toái nhất là sở thích nghịch nước. Chỉ cần sơ hở, bà cụ vào nhà vệ sinh mở vòi nước. Có những trưa, cụ ngồi lì trong đó, xả nước nghịch, không ai khuyên nổi.
“Chúng tôi nhiều lần phản ánh. Điều dưỡng và ban giám đốc nhắc nhở, khóa vòi nhưng bà ấy cứ tái diễn”, bà Hà kể. Hết cách, cả phòng đề xuất đưa cụ này xuống khu dành cho người sa sút trí tuệ. Nhưng gia đình cụ không đồng ý, một mực yêu cầu phải ở lại phòng.
Tuần đầu tiên vào viện dưỡng lão ở Tây Hồ, cụ Đặng Thị Ngọc Bảo, 93 tuổi, cũng sốc nặng. “Đang ăn, các cụ cũng có thể cãi nhau chỉ vì chỗ ngồi. Có khi một người ho, cả phòng ho theo hệt như một dàn nhạc giao hưởng”, cụ kể.
Thời đó cụ Bảo ở cùng phòng với một bà “siêu cá tính”. Mới 7-8h tối, bà đã yêu cầu tắt điện đi ngủ. Bà còn giao cho cụ Bảo nhiệm vụ bật quạt, kéo rèm, chỉnh điều hòa. Một lần, vì nhường mọi người đi thang máy trước, cụ Bảo lên phòng muộn, liền bị quát: “Bà đi đâu giờ mới về? Nóng chết cả người rồi”.
Những câu chuyện này cho thấy xung đột và thích nghi là “góc khuất” lớn nhất người cao tuổi phải đối mặt khi vào viện dưỡng lão. Các cụ đã quen với nhịp sống riêng trong gia đình nên phải học lại từ đầu cách sống cùng người lạ – điều tưởng nhỏ nhưng lại rất khó ở tuổi này. Ở nhiều trung tâm hiện nay, các nhân viên công tác xã hội và điều dưỡng không chỉ chăm sóc thể chất, còn trở thành người kết nối, lắng nghe, hóa giải hiểu lầm và khơi lại cảm giác được tôn trọng ở các cụ.
Nếu những xung đột sinh hoạt là va đập dễ thấy, thì chênh lệch vật chất và tình cảm lại tạo ra những khoảng cách âm ỉ hơn. Có cụ bước vào trung tâm với nguồn tài chính dồi dào, cũng có cụ phải nhờ những đồng tiền gom góp của con cháu mới có chỗ nương thân.
Các viện dưỡng lão hiện có nhiều mức phí, dao động từ 8 đến 30 triệu đồng mỗi tháng. Hơn 10 năm làm ngành này, chị Nga chứng kiến không ít cụ muốn ở lại nhưng con cháu phải đưa về vì không kham nổi chi phí. Tại các viện dưỡng lão như Thiên Đức, Diên Hồng, hay Tâm Phúc đã và đang hỗ trợ một số trường hợp không may “đứt gánh giữa đường”.
Trong số những mảnh đời như vậy, có bà Lệ Hà, 82 tuổi, ở tại một viện dưỡng lão ở thị trấn Xuân Mai. Bà từng có quá khứ khấm khá, nhưng người con trai duy nhất ăn chơi, tiêu tán hết tài sản. Bị đẩy vào bước đường cùng, bà tìm đến viện dưỡng lão. Tuy nhiên khi chi phí ngày càng tăng, mức lương hưu hơn 5 triệu đồng của bà không kham nổi.
“Những ngày đó, sự lo lắng như một bóng đen đè nặng, tôi đã tính đến chuyện ra ngoài thuê phòng trọ bình dân, sống cùng sinh viên để có người bầu bạn và hỗ trợ lúc ốm đau,” bà chia sẻ.
May mắn, trung tâm dưỡng lão bà Hà đang sống mở cơ sở mới xa trung tâm thành phố, giá bình dân hơn, đồng thời giảm cho bà một phần chi phí. Hơn hai năm nay bà được sống trong trung tâm mới xây theo tiêu chuẩn Nhật Bản, có nhiều cây xanh và bạn già trò chuyện.
Lại có người giàu có tiền bạc nhưng thiếu hơi ấm tình thân. Bà Nguyễn Thị Hoàn, 82 tuổi, sống ở một viện dưỡng lão tại Lĩnh Nam kể rằng đã sống một mình nhiều năm từ khi ly hôn và hai con định cư tại Czech. Những tưởng gần đất xa trời được con cháu đón sang đoàn tụ, phụng dưỡng cuối đời, nhưng không được mấy năm bà lại phải trở về vì bệnh tai biến và khó khăn thủ tục nhập cư.
Mặc dù thi thoảng có các cháu họ vào thăm và con gọi điện về, bà vẫn không khỏi chạnh lòng. “Lo chứ”, mắt bà ngấn nước nói về viễn cảnh sức khỏe ngày một yếu đi, trong khi các con ở quá xa.
Theo chị Thúy Nga, chìa khóa để xóa nhòa phần nào những chênh lệch vật chất hay tình cảm, nằm ở việc kiến tạo một môi trường thật sự nhân văn và tôn trọng. Tại đó, người cao tuổi phải được nhìn nhận qua giá trị sống, kinh nghiệm tích lũy và những câu chuyện đời của họ, chứ không phải qua số tiền đóng phí hay tình trạng sức khỏe.
Bên cạnh các hoạt động giao lưu nội bộ, kết nối và tâm tình thường xuyên, chị Nga cũng nhấn mạnh vai trò thiết yếu từ sự hiện diện của người nhà, bạn bè. “Có những cụ con cái bận rộn hoặc ngại đường xa, ít khi ghé thăm, chúng tôi đã gọi điện nhắc họ”, chị Nga chia sẻ.
Một “góc khuất” khác là cảm giác đánh mất giá trị bản thân. Hơn một nửa người cao tuổi vào đây không thể tự chăm sóc, nhiều người vẫn giữ quan niệm “trẻ cậy cha, già cậy con”, nên khi phải rời nhà, họ mang theo mặc cảm bị bỏ rơi.
Ông Nguyễn Tuấn Ngọc – người đầu tiên mở viện dưỡng lão tư nhân tại Việt Nam – nhớ lại, 10-20 năm trước, quan niệm “đưa cha mẹ vào viện dưỡng lão là bất hiếu” rất nặng nề và chính nó là rào cản để mô hình này tiếp cận thị trường. “Giờ đây, khi cấu trúc gia đình thay đổi, con cái đi làm xa, người già sống lâu hơn, quan niệm ấy đã được nhìn nhận thực tế hơn”, ông nói.
Nhưng thay đổi suy nghĩ là một chuyện, tìm lại giá trị trong môi trường mới lại là hành trình khác. Với cụ Ngọc Bảo, hành trình đó bắt đầu sau một mất mát lớn. Năm 2023, con trai duy nhất của cụ qua đời vì ung thư. Trong những ngày buồn bã, cụ tình cờ xem chương trình nói về người cao tuổi sống tại viện dưỡng lão, nên quyết định đi một thời gian cho khuây khỏa.
Vào môi trường này chứng kiến rất nhiều hoàn cảnh khiến cụ Bảo tự chuyển biến cảm xúc của mình. “Tôi từng hai lần mổ ung thư vú, ba lần bị ngã cầu thang phải mổ não, may mắn tôi vẫn giữ được minh mẫn. Nhìn các cụ khác, tôi tự thấy mình có cuộc sống may mắn hơn”, cụ tâm sự.
Từ ngày vào đây cụ Bảo bỗng thấy mình có ích. “Tôi bắt đầu chìa tay ra với người khác, một chai dầu, cây gậy, một lời hỏi thăm, một cái dắt tay xuống cầu thang cũng là sự an ủi ở tuổi này”, cụ nói.
Từ ngày có cụ Bảo, không khí trong trung tâm cũng ấm áp hơn. Một cụ bà sống khép mình trên tầng VIP đã theo chân cụ Bảo xuống dưới giao du, giúp đỡ mọi người. Sau hai năm vào viện dưỡng lão, cụ thấy được nhiều hơn mất. Con cháu nhiều lần muốn đón về, nhưng cụ chỉ ở vài ngày rồi lại quay lại trung tâm – nơi cụ gọi là “nhà của mình”.
“Giờ tôi thấy mình có giá trị, ở cái nơi người ta tưởng chỉ dành cho tuổi gần đất xa trời”, cụ bà 93 tuổi nói.
Giữa trưa, tiếng động thình thịch xen tiếng mắng chửi phát ra từ cuối hành lang hun hút trong một viện dưỡng lão ở Hoàng Mai, Hà Nội.